مشکلات خواب و اختلالات ثانویه خواب در کودکان

نگارنده: دکتر بابک قلعه باغی

این دسته از اختلالات خواب بسیار شایعتر از اختلالات اولیه خواب می باشند و مشخصه آنها نمودار طبیعی خواب است. در این دسته از بیماریها اختلال الگوی خواب اغلب گذرا است اما وقتیکه تداوم پیدا کند ممکن است سبب ایجاد استرس شدید در خانواده شود. شایعترین اختلالات ثانویه خواب عبارتند از بیدار شدن مکرر در طول شب و مقاومت در برابر رفتن به رختخواب که بیشتر در سنین کودکان نوپا و پیش دبستانی دیده می شود.

اگرچه 95 درصد از نوزادان بعد از بیدار شدن در هنگام شب گریه می کنند و نیازمند کمک والدین جهت خوابیدن مجدد می باشند، ولی اگر تا حدود 1 سالگی به آنها فرصت داده شود می توانند خود آرامش دهنده شوند و 60 تا 70 درصد شیرخواران در پایان 1 سالگی پس از بیدار شدن خود به خود به خواب می روند.

چرا عادات به خواب رفتن مهم است؟

عادتهای شروع خواب یک دسته مفاهیم بسیار مهم هستند، کودکی که در حالت بیداری به رختخواب برده می شود و یاد می گیرد که با استفاده از روشهای خود آرامش دهندگی به خواب برود اغلب قادر می شود که مانند بزرگسالان پس از بیدار شدن در نیمه شب به خود بخود آرام شده و مجددا به خواب برود، از دیگر سو کودکی که با استفاده از بعضی عادتهای والدین مثل تکان دادن توسط والدین یا حضور جسمی والدین به خواب می رود ممکن است که گاهی اوقات هنگامیکه در نیمه شب تنها بوده و از خواب بیدار می شود در به خواب رفتن مجدد مشکل داشته باشد. به همین دلیل از والدین خواسته می شود تا بطور آزمایشی در هنگام خوابانیدن فرزندشان وی را تکان ندهند یا اجازه ندهند که فرزندشان در جایی غیر از رختخوابش بخوابد (از جمله تاب، صندلی اتومبیل، یا تختخواب والدین). والدین می توانند بطور آزمایشی در نیمه شب هنگامی که فرزندشان تکان می خورد یا گریه می کند برای مدت کوتاهی قبل از پاسخ دادن فوری به وی کمی منتظر بمانند تا کودک خود آرامش دهندگی و به خواب رفتن مجدد را فراگیرد. اگر فرصت مناسب داده شود بیشتر کودکان یاد خواهند گرفت تا خودشان و بدون نیاز به کمک والدین مجددا به خواب روند.

کولیک شیرخواران و بیدار شدن در طول شب

کولیک شیرخواران از جمله مشکلات ناتوان کننده برای زوجهایی است که تازه پدر و مادر شده اند. اگر چه کولیک به تنهایی یک مشکل خواب محسوب نمی شود ولی به نظر می رسد که در شیرخواران کولیکی کل مدت خواب کوتاهتر است. ممکن است که مشکلات خواب گاهی پس از بزرگ شدن کودک و گذشتن از سن کولیک شیرخوارگی نیز ادامه پیدا کند چرا که والدین برای ساکت کردن کودک از روشهایی استفاده می کنند که با تطابق با الگوهای طبیعی خواب کودک تداخل ایجاد می کند (از جمله بغل کردنهای مکرر و سوار کردن به اتومبیل).

در شیرخوار بزرگتر از 4 ماه که شبها بیدار می شود چنین برداشت می شود که این شیرخوار گریه کردن در هنگام شب را یاد گرفته است. این شیرخواران وقتیکه در آغوش گرفته می شوند به سرعت آرام می شوند. بعضی ها بر این باور هستند که علت تداوم این وضعیت امتیازاتی است که والدین برای ادامه بیدار شدنها به شیرخواران می دهند. جهت حل این مشکل یک رویکرد این است که والدین به فواصل طولانی تری نسبت به گریه کودک بی توجه باشند یا اصلا به گریه های کودک اعتنایی نکنند. هر دو روش ممکن است که برای چند شب سخت باشد ولی در نهایت شیرخوار یاد خواهد گرفت که خودش دوباره بخوابد.

روش دیگری که موثر بودنش ثابت شده و برای بعضی از والدین قابل قبول تر است بیدار کردن زمان بندی شده کودک می باشد. در این روش والدین بر طبق جدول زمان بندی شده و بر اساس پیش بینی قبلی شان سر ساعتهای مشخصی کودک را بیدار می کنند. هر چه که تعداد بیدارشدنهای خود بخود کاهش یابد فواصل بین بیدار کردنهای زمان بندی شده نیز کاهش خواهد یافت. در نهایت بیدار شدنهای خود بخود بر طرف خواهند شد و بیدار کردنهای زمان بندی شده نیز متوقف خواهد شد.

اختلالات شروع و تداوم خواب

این اختلالات در کودکان نوپا و پیش دبستانی بیشتر دیده می شود. در این کودکان موضوعات تکاملی مهمی از جمله خود مختاری و جدایی دیده می شود. گاهی اوقات والدین با ایجاد محدودیت برای کودکان مشکل دارند و به تقاضاهای مکرر کودک از جمله دادن یک لیوان دیگر آب یا گفتن یک داستان دیگر تن در می دهند.

در این موارد پیشنهاد می شود که والدین در موقع درخواستهای کودک برای تاخیر در خوابیدن با حفظ آرامش ولی خیلی محکم اعتراضات کودک را نادیده بگیرند. از مواجهه بیشتر با کودک با گفتن این جمله می توان اجتناب کرد: تا زمانیکه او در رختخواب باشد در اتاق باز خواهد بود ولی زمانیکه او از رختخوابش بلند شود در بسته خواهد شد (ولی قفل نمی شود!). در ابتدا لازم است که والدین کنار در بایستند و شاید در را ببندند اما به محض اینکه کودک به رختخوابش بر می گردد در را باز کنند.

روش جدیدی به نام گذرنامه زمان خواب ممکن است برای کودکان کمی بزرگتر مفید واقع شود. یک برگه ای که در بالای آن اسم کودک نوشته می شود و این برگه جهت خروج کوتاه مدت از اتاق خواب هر شب از طرف کودک به والدین داده می شود، سپس بعد از برگشت کودک به رختخواب این گذرنامه مجازی در اختیار والدین می باشد و کودک نمی تواند از اتاقش خارج شود.

برای کودکانی که در به خواب رفتن پس از رفتن به رختخواب مشکل دارند می توان از عادتهای مطلوب زمان خواب با موفقیت استفاده کرد، از جمله گفتن داستان، خواندن آواز، یک نوشیدنی یا مالش دادن پشت کودک. سپس به تدریج می توان زمان این عادتها را هر شب زودتر شروع کرد تا اینکه کودک در زمان مطلوب به رختخواب برود. استفاده از اشیاء دارای بار عاطفی مثل پتو، پارچه یا عروسکهای حیوانات نیز ممکن است در شروع خواب مفید باشد.

خوابیدن در رختخواب والدین

بسیاری از افراد باتجربه در زمینه بیماریهای خواب در کشورهای غربی این روش را ناپسند می شمارند چرا که ممکن است با سوء استفاده جنسی یا عدم تکامل استقلال در کودک همراه شود، ولی هیچ مطالعه ای این نگرانیها را تائید نکرده است.

بعضی از نویسندگان معاصر از این روش حمایت می کنند چراکه این الگو در بسیاری از کشورهای غیر غربی رواج دارد و سبب احساس امنیت و محبت در کودک می شود.

بدون در نظر گرفتن نوع نگرش به خوابیدن در رختخواب والدین، شیوع این عادت کمتر از واقع توسط والدین گزارش می شود زیرا خانواده ها از اینکه این روش ممکن است مورد قبول پزشکان نباشد از اظهار آن نگران هستند.

مطالعات نشان می دهند که خوابیدن در رختخواب والدین شایع است. حدود 35 تا 55 درصد کودکان پیش دبستانی و 10 تا 23 درصد دبستانی ها با والدین خود می خوابند و این روش در میان آسیایی ها روشی مورد قبول است.

خطرات خوابیدن کودکان در رختخواب والدین را نیز نباید نادیده گرفت. در یک بررسی 8 ساله در امریکا 515 مورد مرگ در کودکان کمتر از 2 سال دیده شده است. تقریبا یک چهارم این مرگها بعلت قرار گرفتن کودک در زیر یکی از والدین در رختخواب مشترک بوده است و سه چهارم مرگها نیز به علت قرار گرفتن در قسمتهای مختلف تختخواب بوده که سبب خفگی شده است.

مشکلات خواب در کودکان بزرگتر

شیوع مشکلات خواب در سنین دبستان و نوجوانی مجددا بیشتر می شود. به موازات کاهش کنترل والدین و افزایش نیازهای آموزشی و اجتماعی کودک ممکن است که خواب کودک هر چه بیشتر نامنظم شود. گاهی اوقات تاخیر در شروع خواب، کاهش ساعات خواب و خواب آلودگی بیش از حد هنگام روز وجود دارد.

در موارد شدید ممکن است در این کودکان سندرم تاخیر مراحل خواب ایجاد شود، این بدان معنی است که آنها نمی توانند در شب بخوابند یا اینکه در هنگام روز بیدار بمانند. این حالت یک نوع اجتناب از مدرسه محسوب می شود. درمان این حالت مجبور کردن کودک به خوابیدن سر ساعت مشخص است تا کم کم این ساعت خواب به زمان مناسب خودش در شب برسد.

اقدامات لازم جهت تشویق الگوهای خواب طبیعی

با توجه به شیوع بالای عادتهای نامطلوب خواب در بین خانواده هایی که بچه های کوچک دارند، توصیه می شود که در هر ویزیت کودک توسط پزشک متخصص کودکان یا پزشک خانواده راجع به خواب کودک نیز صحبت شود. به این ترتیب والدین می توانند از این فرصتها استفاده کنند و به این نکته آگاه شوند که تکامل الگوهای درست خواب به اندازه تغذیه مناسب و مراقبت از دندانها در کودکان مهم است.